1.Có những loại bếp nào dùng năng lượng mặt trời?

Về căn bản, có 3 loại :

• Bếp h́nh hộp
  Đặc điểm của loại này là nấu từ từ và có thể nấu những lượng thức ăn lớn. Có nhiều kiểu thiết kế tùy theo vị trí cửa sổ và số gương phản chiếu. Bạn có thể đọc một bài viết về những mẫu thiết kế của loại bếp này tại đây.

• Bếp dùng pa nô
  Roger Bernard gần đây đă khỏi xướng việc dùng loại bếp này tại Pháp. Theo kiểu này, những tấm pa nô phẳng sẽ tập trung ánh sáng mặt trời vào một cái nồi để trong một cái túi nhựa hay dưới một cái tô bằng thủy tinh. Ưu điểm của nó là có thể làm được trong khoảng một giờ mà không tốn kém ǵ nhiều. Ở Kenya (châu Phi), những bếp loại này đang được sản xuất cho Dự án trại tỵ nạn Kakuma; giá mỗi cái là 2 đô la Mỹ.

• Bếp h́nh chảo (pa ra bôn)
  Đây là những dĩa h́nh chảo (pa ra bôn) tập trung ánh sáng mặt trời vào đáy của một cái nồi. Ưu điểm của nó là nấu cũng nhanh như những loại bếp thường dùng khác. Nhược điểm là chế tạo phức tạp, phải thường xuyên xoay bếp theo hướng mặt trời, và có thể gây phỏng hoặc làm hại mắt nếu không dùng đúng cách. Tuy nhiên, những mối lo ngại này đă được giải tỏa phần nào với mẫu thiết kế của tiến sĩ .Dieter Seiter.

Có những văn bản chi tiết tại đây giới thiệu những kiểu khác nhau của các loại bếp này. Bạn cũng có thể nghe giới thiệu về nấu ăn bằng năng lượng mặt trời tại đây.

2.Ai đă sáng chế ra bếp dùng năng lượng mặt trời ?

Theo chúng tôi biết, đó là Horace de Saussure, một nhà tự nhiên học người Thụy Sĩ. Ông đă thí nghiệm về năng lượng mặt trời từ năm 1767. Vào trang bài báo này để biết thêm chi tiết.

3.Loại bếp này đang được dùng nhiều nhất ở đâu ?

Theo những báo cáo đáng tin cậy th́ có hơn 100.000 cái đang được dùng ở Ấn Độ và Trung Quốc. Chúng tôi cũng biết về những dự án loại này tại hầu hết các quốc gia trên thế giới. Tổ chức Solar Cookers International gần đây đă có một thành tựu ngoạn mục ở Kenya với bếp pa nô kiểu Bernard. Hơn 5000 gia đ́nh ở châu lục này đang xử dụng năng lượng mặt trời.

4.Bếp mặt trời có thể nóng cở bao nhiêu độ ?

Nhiệt độ mà bếp h́nh hộp và bếp pa nô có thể đạt tới tùy thuộc vào số lượng và kích thước của các gương phản chiếu. Một bếp h́nh hộp có một gương phản chiếu thường đạt đến 150 độ C. Thật ra, trong việc nấu ăn không nhất thiết phải cần đến nhiệt độ cao. Bếp của bạn nấu thức ăn tốt miễn là nó đạt đến khoảng chừng 90 độ C. Bếp có nhiệt độ cao giúp nấu thức ăn với số lượng nhiều, nấu nhanh hơn, và có thể nấu vào những ngày mây mù. Tuy nhiên, cũng có những người chuộng cách nấu ăn ở nhiệt độ thấp v́ họ có thể yên tâm để thức ăn trên bếp để làm việc khác. Với một bếp h́nh hộp có một gương phản chiếu, khi thức ăn đă đươc nấu rồi th́ chúng sẽ giữ được độ ấm lâu và không bị cháy khét. Cũng cần nên nhớ là không có thức ăn nào có thể vượt lên trên 100 độ C trừ khi nào lượng nước trong đó đă bốc hơi hết. Những nhiệt độ cao mà bạn có thể thấy các sách dạy nấu ăn đề cập đến trong các bếp nấu thông thường là nhằm để cho tiện lợi và tạo những tác dụng đặc biệt, chẳng hạn như làm thức ăn có màu nâu một cách nhanh chóng.

5.Phải mất bao lâu để nấu một bửa ăn ?

Theo kinh nghiệm, thời gian nấu sẽ gấp đôi so với các loại bếp thông thường, nếu dùng loại bếp h́nh hộp có một gương phản chiếu. Tuy nhiên, v́ bạn không thể nào làm cháy thức ăn với bếp h́nh hộp nên bạn không phải trông chừng nó, hoặc trộn khuấy ǵ hết. Bạn chỉ cần đặt vào bếp mấy cái nồi chứa mấy loại thức ăn khác nhau rồi ….. đi làm. Buổi chiều, khi bạn trở về th́ thức ăn đă chín và nó vẫn c̣n được giữ ấm cho tới khi bạn lấy ra ngoài.
Với loại bếp dùng pa nô th́ khả năng nấu ít hơn, thường chỉ có một nồi nhung có thể nấu nhanh hơn. Có người cho rằng thỉnh thoảng phải trộn thức ăn để chúng có thể nóng đều.
Nấu bằng bếp h́nh chảo (pa ra bôn) th́ cũng giống như nấu bằng những loại bếp mạnh thông thường. V́ ánh sáng mặt trời được tập trung trực tiếp vào đáy nồi, khả năng nấu rất nhanh. Tuy nhiên, bạn phải canh chừng cẩn thận và khuấy đều, nếu không thức ăn sẽ cháy khét.

6.Vậy có phải cứ xoay bếp về phía có ánh sáng mặt trời ?

Các loại bếp h́nh hộp th́ không cần phải xoay trừ khi bạn nấu đậu, phải mất đến 5 giờ. Bếp pa nô th́ cần phải xoay nhiều hơn v́ chúng có những gương phản chiếu có thể che khuất nồi nấu. Bếp pa ra bôn th́ là loại khó nhất để tập trung tia nắng. Chúng cần phải được xoay từ 10 đến 30 phút một lần, tùy theo độ tập trung của gương pa ra bôn.

7.Có nên làm bếp mặt trời từ các nguyên liệu “tốt” (như ván ép, thủy tinh…) hay dùng giấy cứng (giấy các tông dùng để làm thùng, hộp) cũng được ?

Trừ khi nào bạn muốn có một cái bếp chất lượng cao có thể để ngoài mưa cũng không sao, th́ giấy các tông cũng có thể làm một cái bếp tốt rồi. Giấy các tông dễ làm mà vẫn giữ nhiệt tốt. Một số người mà chúng tôi biết đă sử dụng những cái bếp làm từ giấy các tông trong hơn 10 năm.

8.Dùng gương phản chiếu bằng thủy tinh (kiếng) th́ có hiệu quả hơn không ?

Xét về khả năng phản chiếu th́ gương thủy tinh tốt hơn những vật liệu đơn giản khác như giấy nhôm cán mỏng (aluminium foil). Tuy nhiên, thủy tinh dể vỡ và mắc tiền hơn.

9.Có nên sơn đen những vách trong ḷ không ?

Một số người thích làm theo cách này v́ họ cho rằng như vậy sẽ làm cho nhiệt độ trong ḷ cao hơn. Tuy nhiên, nếu như vách ḷ nóng hơn th́ chưa chắc thức ăn trong nồi sẽ nóng hơn. Chúng tôi nghĩ rằng dán giấy nhôm cán mỏng (aluminium foil) lên mặt trong vách sẽ làm các tia nắng trong ḷ dội lại và chúng sẽ đập vào cái nồi màu đen hay cái đế lót màu đen bên dưới. V́ đế lót tiếp xúc trực tiếp với đáy nồi, lượng nhiệt mà nó hút vào sẽ truyền thẳng vào đáy nồi tốt hơn.

10.Nên dùng loại sơn nào ?

Bạn có thể dùng loại sơn có ghi hàng chữ “không độc hại khi đă khô” trên nhăn. Nhưng không được làm mất lớp sơn này khi chùi rửa. Một số người ở Uganda cho biết họ làm đen nồi của họ bằng chính lớp “lọ nồi” bám bên ngoài nồi sau những lần nấu nướng.

11.Cửa sổ bếp làm bằng thủy tinh (kiếng) có tốt hơn là làm bằng nhựa trong suốt ?

Nh́n chung, nhiều người cho rằng kíếng hiệu quả hơn nhựa khoảng 10%. Ngoài ra, kíếng sẽ không làm tản nhiệt cũng như làm cho bếp vững chải hơn khi trời nổi gió. Tuy vậy, nhựa th́ không bị bể, dể vận chuyển và hiệu quả khá tốt. Mặt khác, có một loại phim nhựa (plastic film) dùng trong nấu ăn rất dễ t́m trong các siêu thị với giá rẻ. Các loại nhựa khác cũng tốt. Kíếng “plexiglas” cũng tốt.

12.Dùng loại nồi nào là tốt nhất ?

Lư tưởng nhất là loại nồi có h́nh dáng thấp, nhẹ, màu tối có kích thước hơi rộng hơn khối lượng thức ăn để trong đó. Chảo kim loại có lẻ là tốt nhất. Các loại nồi, chảo bằng nhôm có màu sáng có thể cho sơn đen hoặc để cho khói đen bám lên. Nồi bằng gang cũng được, nhưng phải mất nhiều nhiệt để làm nóng nồi cũng như thức ăn trong nồi, nhất là trong điều kiện thời tiết có nhiều mây.

13.Làm sao để cách nhiệt thật tốt ?

Có thể dùng nhiều loại nguyên liệu khác nhau. Tuy nhiên, sợi thủy tinh (Fiberglass) hoặc chất xốp (Styrofoam) th́ không nên dùng v́ chúng có thể tỏa mùi khó chịu khi bị nóng lên. Những loại nguyên liệu thông thường như bông g̣n, len, lông chim, hoặc thậm chí giấy báo cũ cũng hiệu quả. Nhiều người thích để trống hoặc chèn vào khoảng hở giữa các vách những miếng các tông có dán giấy nhôm cán mỏng. Làm vậy sẽ khiến cái bếp của bạn nhẹ hơn mà cũng hoạt động tốt. Phần lớn sự mất mát nhiệt xảy ra qua chổ cửa sổ bằng kíếng hay bằng nhựa chứ không qua các vách bằng các tông. V́ vậy, nếu có hao hụt đôi chút đâu đó ở các vách ngăn th́ cũng không ảnh hưởng nhiều đến nhiệt độ chung trong bếp.

14.Có thể dùng những nguyên liệu chất lượng cao để làm tăng hiệu quả của bếp mặt trời không ?

Bạn có thể thấy rằng một bếp mặt trời chất lượng cao làm bằng nguyên liệu đắt tiền sẽ khiến cho nó hấp dẫn hơn. Ở những xứ giàu có, việc nấu ăn chỉ tiêu thụ một tỉ lệ năng lượng “nhỏ” trong đời sống hàng ngày bởi v́ dân chúng ở các nước ấy tiêu thụ những lượng năng lượng khổng lồ cho những mục đích khác như đi lại, chiếu sáng, điều ḥa không khí vv…. Giới thiệu bếp dùng năng lượng mặt trời có công dụng là chỉ ra cho họ thấy có thể đưa những nguốn năng lượng khác để thay thế một phần nào vào cuộc sống của họ. Đơn giản nhất là nấu ăn và phơi quần áo ngoài trời. Đây là những cách ít tốn kém nhất để giảm bớt sự tiêu xài năng lượng.

Trên thực tế, bên cạnh những người nói trên là hằng triệu người nghèo khổ trên thế giới hiện vẫn hằng ngày nấu ăn trên những cái bếp khói tỏa mù mịt. Để kiếm củi, họ phải cuốc bộ mỗi ngày mấy tiếng đồng hồ. Những cư dân nghèo ở thành thị kiếm không ra củi; thế là có khi họ phải dành ra đến phân nửa thu nhập của ḿnh để có ….. lửa nấu ăn. Những người này không thể nào có đủ tiền để làm một cái bếp mặt trời bằng nguyên liệu cao cấp được.

Do vậy, quyết định cuối cùng là tùy bạn. Với những đối tượng khá giả, bạn có thể giới thiệu một cái bếp làm bằng nguyên liệu cao cấp để hướng họ đến một tương lai ít khói và xanh tươi hơn. C̣n đối với những người khác th́ bạn có thể t́m hiểu và đề xuất những nguyên liệu rẻ, dể kiếm ở nơi mà họ đang sinh sống.

15.Có thể khử trùng nước bằng bếp mặt trời được không ?

Được. Bằng cả ba loại bếp nói trên. Tuy nhiên, có một sự thật ít được người ta biết đến là chỉ cần làm nóng nước lên đến nhiệt độ 65 độ C trong 20 phút là có thể uống được rồi, chứ không cần phải đun sôi. Cách xử lư nước này, gọi là pasteurization ( khử trùng theo phương pháp Pasteur ), giết tất cả các vi trùng gây bệnh cho con người đồng thời không phí phạm năng lượng để đun sôi nước. Có một lư do khiến người ta cứ đun sôi nước rồi mới uống là không phải chổ nào và ai cũng có sẳn cái nhiệt kế (thermometer) để trong bếp, và việc nh́n thấy nước sôi ục ục trong ấm là một dấu hiệu khiến người ta cảm thấy yên tâm là nước như vậy mới uống được. Tiến sĩ Robert Metcalf đă có một bài viết rất đầy đủ thông tin mang tựa đề Những tiến bộ gần đây về việc khử trùng nước bằng năng lượng mặt trời theo phương pháp Pasteur. Bạn sẽ t́m thấy các thông tin liên quan khác ở trang tài liệu của Solar Cooking Archive.

16.Nếu như bếp mặt trời hay như vậy th́ tại sao tất cả mọi người không dùng nó ?

Có nhiều lư do. Đầu tiên là tuyệt đại đa số người dân trên thế giới thật ra không biết rằng có thể nấu ăn bằng ánh sáng mặt trời. Nhưng khi đă nhận ra điều này th́ hầu như là ư kiến này được tiếp nhận một cách nhiệt t́nh, nhất là ở những nơi mà việc kiếm các nguồn năng lượng như dầu, củi, gas, điện …cũng như việc nấu ăn trên những cái bếp khói tỏa mù mịt là một gánh nặng cho con người. Để giúp người nghèo có thể dùng năng lượng mặt trời trong việc nấu ăn hàng ngày, cần phải có nhiều yếu tố. Những dự án dùng năng lượng mặt trời thành công nhất đă xảy ra ở những nơi có nhu cầu cao nhất, thời tiết thuận lợi nhất, và đă có những người kiên tŕ theo đuổi việc thay đổi cách sử dụng năng lượng. Một thí dụ điển h́nh là thành quả của tổ chức Solar Cookers International ở Trại tị nạn Kakuma ở Kenya.

17.Một cái bếp làm bằng giấy các tông…. Liệu nó có bắt lửa và cháy hay không ?

Không. Giấy cháy ở nhiệt độ 233 độ C và chắc chắn cái bếp mặt trời của bạn không thể nào nóng đến như vậy.

18.Có thể dùng bếp mặt trời vào những mùa nào trong năm?

Ở những vùng nhiệt đới và ở miền nam Hoa Kỳ th́ có thể nấu quanh năm tùy theo thời tiết. Ở những nước nằm xa về phía bắc như Canada, có thể nấu khi trời quang đăng ngoại trừ 3 tháng lạnh nhất trong năm. Hăy nhấp chuột vào bức tranh kế bên, bạn sẽ biết lượng nắng mà mỗi vùng trên thế giới nhận được trong năm.

19.Nên nấu những loại thực phẩm nào khi mới có một cái bếp mặt trời mới ?

Lúc đầu nên thử nấu cơm, với một lượng nhỏ. Lư do là nấu cơm tương đối dể dàng. Gà và cá cũng là những món rất dễ nấu. Bạn hăy vào xem những mẹo nấu ăn hay thời gian nấu.

20.Cái bếp của tôi chỉ nóng tới 121 độ C. Như vậy nó đủ sức nấu những món cần tới 177 hay 232 độ C không ?

Với 121 độ C th́ hoàn toàn có thể nấu đủ thứ thức ăn. Cần nhớ rằng nước không thể nào nóng hơn 100 độ C. Điều này có nghĩa là nếu bạn đang nấu món ǵ đó có chứa nước, th́ nó không thể nào nóng hơn 100 độ C. Từ lâu nay, các sách hướng dẫn nấu ăn hay yêu cầu nhiệt độ cao với dụng ư rút ngắn thời gian nấu hoặc để làm cho đồ ăn có màu nâu. Với hầu hết các loại bếp mặt trời, thời gian nấu sẽ lâu hơn. Tuy nhiên, thức ăn vẫn có màu nâu v́ mặt trời chiếu sáng trực tiếp trên mặt cửa sổ bếp.

21.Đang nấu, mặt trời bị mây che th́ sao ?

Thức ăn của bạn vẫn tiếp được nung nóng, miễn là cứ mỗi giờ bầu trời cho bạn khoảng 20 phút có nắng (khi dùng bếp h́nh hộp). Khi trời có nhiều mây che, không nên nấu những món có thịt. Muốn biết thêm chi tiết về an toàn thực phẩm, hăy vào đây. Nếu bạn chắc rằng bầu trời sẽ quang đăng cả ngày, hăy để bất kỳ loại thực phẩm nào vào bếp vào buổi sáng, quay mặt bếp về hướng nam. Thức ăn sẽ được nấu chín khi bạn trở về nhà vào buổi chiều.

22.Tôi đang định làm một dự án nghiên cứu khoa học về nấu ăn bằng năng lượng mặt trời. Nên chú trọng về mặt nào ?

Nếu vậy, Solar Cookers International (Tổ chức quốc tế về bếp nấu dùng năng lượng mặt trời) xin thông báo rằng nghiên cứu của bạn có thể giúp tuyên truyền, phổ biến kiến thức về việc sử dụng năng lượng mặt trời và có thể giúp đỡ nhiều người trên thế giới. Cũng cần nhớ là nếu bạn có những nguyên liệu tốt và hiện đại, th́ làm một cái bếp dùng năng lượng mặt trời là chuyện đơn giản. Nhưng thật ra, hiện nay trên thế giới hơn một tỉ người nghèo không có khả năng mua sắm những thứ nguyên liệu đó trong khi bếp mặt trời thực sự là cái mà họ cần. Điều này có nghĩa là nghiên cứu của bạn sẽ vô cùng có ích nếu nó tập trung vào khía cạnh đơn giản hóa thiết kế, hay việc ứng dụng những kỹ thuật thông thường với những nguyên liệu có sẳn ở địa phương. Muốn biết thêm chi tiết, bạn hăy vào trang Những đề tài cần nghiên cứu.

23.Xin cho biết những địa chỉ cần thiết trên mạng ?

Solar Cookers International (Tổ chức quốc tế về bếp nấu dùng năng luợng mặt trời ) tài trợ trang Solar Cooking Archive (Tài liệu lưu trữ) trên mạng ở địa chỉ http://solarcooking.org. Tại trang này, bạn sẽ xem những kế hoạch xây dựng được minh họa, h́nh ảnh, văn bản và một danh bạ quốc tế của những người ủng hộ. Ngoài ra, c̣n có trang báo thông tin Solar Cooker Review (Đặc san Bếp Mặt Trời) mỗi năm ra 3 kỳ. Một tài liệu rất hay có thể đọc thêm là The Expanding World of Solar Box Cooking (Thế giới rộng mở của bếp mặt trời) của Barbara Kerr. Cũng có một số chương tŕnh trên mạng mà bạn có thể nghe được tại đây. Cũng đừng quên đọc thêm về việc giữ an toàn cho mắt tại đây.

Bạn cũng có thể đăng kư để nhận thư từ của Solarcooking-L bằng cách theo những hướng dẫn tại đây. Nếu muốn xem những tài liệu đă phát hành, vào l ưu tr ữ tin hay l ưu tr ữ tin c ũ.

Nếu muốn góp ư hay bổ sung cho tài liệu này, vui ḷng liên hệ với Tom Sponheim tại địa chỉ webmaster@solarcooking.org.